Karaman Tarihi’nden
Bizim, genellikle, Türkiye çapında mahallî idârecilerimiz ve mahallî basın ve araştırmacılarımız, Osmanlı’nın son zamanları ve Cumhuriyet’in ilk yıllarından beri, yönettikleri ve hitab ettikleri şehir ve bölgenin tarih-kültür bağlamında reklamını yapmak için, ne hikmet ise, oranın muhakkak surette tarihini daha önceki bir ve daha ötesi medeniyetlere bağlamayı severler.
Bu durum bizim şehrimiz olan Karaman için de geçerlidir.
Karadağ’dan ve bu dağın çevresinde oluşan bir medeniyete kadar bu durum böyledir.
Osmanlı Devleti her yeni fethettiği veya ele geçirdiği yerde bir sayım yapardı. Elimizde belge olmadığı için daha öncesini bilemiyoruz. Karaman’ın daha doğrusu Larende’nin Osmanlı Devleti tarafından yapılmış ilk nüfus sayımı sayılabilecek tahriri (yazımı) 1530 tarihinde yapılmıştır. Buna göre Larende şehrinde 38 mahalle olup, bu 38 mahalleye yayılmış vaziyette yaklaşık olarak 35 kadar gayr-ı müslim aile yaşamaktaydı.
Bahsi geçen 1500’lü yıllarda, Larende’ye yakın yerlerde bir hayli gayr-ı müslim köyü bulunmaktaydı. Bu köylerin başında ve en kalabalık gayr-ı müslim nüfusa sahib olanı “Erhankeleş” veya “Ermankeleş” denilen köy olup, bütün araştırmalara rağmen bu köyün yeri tesbit edilememiştir. Erhankeleş köyünün 1500’lü yıllardan sonra adına rastlanmaz. Özellikle bütün Anadolu’yu saran “Celalî” ve benzeri isyânların bu tarihlerde köylerin boşalmasına sebeb olduğu biliniyor. 1500’lü yılların sonuna doğru bütün Anadolu’da köyler boşalıp, şehirlerin nüfusu nerdeyse 3 katına çıkarken, Larende şehrinin nüfusu da buna paralel aynı nisbetteartmıştır, neden ise gayr-ı müslim nüfusta fazla bir artış olmamıştır. Larende civarındaki diğer kalabalık gayr-ı müslim nüfus yaşayan köy ise Fisandun idi. Yüzyılın sonuna doğru Fisandun nüfusunda da, özellikle gayr-ı Müslimlerde aynı nisbette azalma olmuştur.
Larende civarı gayr-ı Müslimleri konusunda en önemli merkezlerden biri Karadağ’dır. Osmanlı Devleti’nin yaptığı sayımlar göz önüne alındığında, buradaki gayr-ı müslim nüfusta fazla bir eksilme göze çarpmıyor. Karadağ’da (daha sonraki tahrirlerde adı “nâm-ı diğer ‘Maden Şehri’” olacaktır) yaşayanların ilk sayımlarda isimleri neredeyse öz be öz Türkçedir.
Araştırmacıların genel tahminlerine göre, bu Karadağ gayr-ı Müslimleri, Türk’tür ve bunlar Malazgirt savaşında da Bizans ordusunda yer alan, Balkan yerleşiği Kuman-Kıpçak ve Peçekenektürklerinin bakiyeleridir.
1500’lü yıllardan sonra gerek iç kargaşalar ve gerekse bitmeyen savaşlar yüzünden Osmanlı Devleti düzenli sayımlar yapmamış veya yapamamıştır. 1600’lü yıllara ait kayıtlarda Larende gayr-ı müslim nüfusunda kat’i surette bir artış gözlenmez. 1800’lü yıllara geldiğimizde, Tanzimat yıllarında yapılan tam manâsıyla nüfus sayımına göre Larende’de yine muhtelif muhallelerde yaşayan 120 kadar gayr-ı müslim aile vardı. Bunlar kayıtlara “Ermeni” olarak geçirilmiştir. İsimler üzerinde yaptığımız araştırmaya ve bir Ermeni vatandışımız ile yaptığımız incelemeye göre bunlar gerçekten Ermeni’dir.
Larende/Karaman her ne kadar ihmal edilmiş bir coğrafya olsa da, her zaman bir ticaret merkezi ola gelmiştir. Özellikle 1850’li yıllarda, Karaman’daki hanlarda, Osmanlı coğrafyasının her tarafından muhtelif işlerle iştigal eden tüccarlar ikamet etmekteydi. Bosna’dan Mısır’a kadar.
Ancak burada en dikkati çeken, özellikle Kayserili-Nevşehirli ve Kayseri’nin Talas’ından gelip giden tüccürlardı.
Zamanla yani 1800’lü yılların sonuna doğru özellikle Kapadokya’dan gelen Rum asıllı tüccarlar, Karaman’da yerleşmeye başlamışlardır.
Hatta o kadar ki, bu sonradan gelen yeni gayr-ı müslimler bir kilise bile inşa etmişlerdir.
1920’li yılların başında Karaman’da öğretmenlik yapan Sapancalı Hasan Hüsnü de, Karaman gayr-ı müslimlerinn çoğunun son yıllarda dışarıdan geldiklerini teyit eder.
Yunanistan’ın başbakan bile çıkarmış “Karamanlis” ailesinin Larende ile alakası olmadığı gibi, Birinci Dünya Savaşı ve İstiklal Savaşı yıllarında Karaman civarında problem çıkaran gayr-ı müslim çeteleri de tamamen Ermeni’dir.
Doğan KOÇER
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
Osmanlı Arşivi