Prof. Dr. İdris Nebi Uysal'ın "Türkçede Yılın Kelimesi Nedir?" başlıklı köşe yazısı.
Dünya, birçok mühim hadisenin yaşandığı bir seneyi daha geride bıraktı. Salgının seyri, aşı tartışmaları, enflasyon, dövizdeki dalgalanma ve artışlar gibi önceki yılın bakiyesi niteliğindeki sorunlarla girilen 2022; insanlığın Rusya-Ukrayna Savaşı, enerji krizi, tahıl koridoru, çip tedariki gibi hepsi Dünya tarihine geçen ciddi sorunlarla mücadele etmek durumunda kaldığı sancılı bir döneme sahne oldu. Bu olayların etkisinin bir süre daha devam edeceği muhakkak. Bunlara yeni yılda başkalarının eklenmesi de kuvvetle muhtemel. Zira her yeni başlangıç; yeni fırsatlar, imkânlar, gelişmeler olduğu kadar yeni problemler, krizler de demek. İnsanlık tarihi, özellikle yakın tarih bunun örnekleriyle dolu.
Muhtelif olaylarla dolu bir senenin ardından İngilizcede 2022 yılının kelimeleri belli oldu. İngilizcenin Oxford, Merriam-Webster, www.dictionary.com, Collins, Cambridge gibi çeşitli sözlükleri yılın son günlerine doğru merakla beklenen kelimelerini birer birer açıkladılar. Bu uygulama hayli zamandır İngiltere’de yapılıyor. Almanya, Japonya gibi ülkelerde de örnekleri var.
Sözlükler kelimeleri tespit ederken takvim yılı içinde en çok tıklanma, internet ve sosyal medya ortamlarında kullanılma, arama motorlarında sıkça aranma, gazete ve dergilerde çok görülme gibi kıstasları esas alıyorlar. Bu amaçla sözlük editörleri ve yazarları, yıl boyunca yaygın olan kelime ve kelime gruplarını takip ediyorlar. Bunların metin havuzundaki sıklık istatistiklerini çıkarıyorlar. Bunun yanında ilk kez türetilmiş olma, güncel bir konuyla / sorunla ilgili olma, dil tarihinde daha evvel örneklerinin bulunması gibi dil bilimsel ölçütlerden de istifade ediyorlar. Eldeki bütün verileri birlikte değerlendirerek nihai kararı veriyorlar.
Mamafih, Oxford sözlüğü geçtiğimiz yıl son karar aşamasında halkın tercihine de başvurma yoluna gitti. Sözlük yetkilileri yukarıda zikredilen kriterler ışığında tespit ettikleri 3 kelimeyi son tahlilde anket yoluyla kamuoyunun dikkatine sundular. İlk kez denenen bu yöntem sonunda argo karakterli “goblin mode” kelimesi, senenin diğer popüler kelimeleri “metaverse” ile “standwith”in önünde açık ara farkla birinci oldu. “Cin modunda (olmak), cin moduna geçmek” anlamlarına gelen bu kelime; “dağınık, tembel, şımarık, açgözlü, istediği her şeyi yapan” kimseleri veya bu insanlık hâllerini anlatmak için kullanılıyor.
Peki, diğer sözlükler hangi kelimeyi seçtiler? İşte birkaç örnek: Merriam-Webster “gaslighting” kelimesinde karar kıldı. Sözlükte “gaz lambası” karşılığıyla yer alan bu kelime; “zihni manipüle eden, fena hâlde yanıltıcı, aldatıcı davranış” manasıyla yılın kelimesine layık görüldü. Collins “permacrisis” kelimesini ilan etti. “Uzun istikrarsızlık ve güvensizlik dönemi” karşılığındaki bu kelime, dünyanın içinden geçtiği hadiselere ışık tutuyor. www.dictionary.com sitesi ise “woman”, yani “yetişkin kadın” kelimesini duyurdu. Almanya’da ise yılın kelimesi olarak “zeitenwende” belirlendi. Önem ve popülerliğe göre seçildiği ifade edilen bu birleşik, “dönüm noktası” anlamına geliyor.
Gelelim Türkçeye… En başta şunu belirtmekte yarar var. Takip edebildiğimiz kadarıyla Türkiye’de şu ana kadar resmî ve/veya özel kurumlarca “yılın kelimesi” adıyla gerçekleştirilmiş bir uygulama vb. yok. “Türkiye’de de böyle bir gelenek başlasın. Türk Dil Kurumu bu hayırlı işe öncülük etsin.” düşüncesiyle birkaç sene evvel Kurum’a yaptığımız çağrı da henüz karşılık bulmadı. Bugüne kadar diğer ilgili kurumların ve sözlük yazarlarının da böyle bir çabasına şahit olmadık.
Üzerinde yaşadığımız topraklar, dünyada yaşanan sorunların etkilerinin yanında nevi şahsına münhasır pek çok hadisenin de cereyan ettiği bir ülke. Dahası, gündemin çok hızlı değiştiği bir memleket. Son takvim yılı içinde şahit olduklarımız düşünüldüğünde ne demek istediğimiz daha iyi anlaşılacaktır. Dolayısıyla bu yoğun gündem içinden yılın kelimesini belirlemek de güç olacaktır. Burada her kesimin, herkesin bir fikrinin yahut tercihinin olacağı muhakkak. Birden fazla kelimenin öne çıkması da muhtemel ve mümkün. “Türkiye Yüzyılı, kur korumalı, seçim, vizyon belgesi, pahalılık, aile, z kuşağı” gibi pek çok siyasi, ticari, içtimai kelime veya kelime grubu da aday gösterilebilir. Kuşkusuz, hepsinin haklı gerekçesi de vardır. Şahsen bir kelime teklif etmem gerekirse kanaatim ve oyum; yeni ekonomi programının merkezinde yer alan, halkı Türk lirası cinsinden varlıklara teşvik eden ve dilimiz için taze olan “liralaşma”dan yana olurdu.